Edukacyjne ukierunkowanie leczenia chorób przewlekłych, w tym także cukrzycy, jest coraz szerzej akceptowane i stosowane. Jednak w zakresie ujmowania jego podstawowych definicji, treści i metod istnieje wiele „ciemnych plam” – niewyjaśnionych lub kontrowersyjnych problemów – tak ideowych, jak i metodycznych. Stwierdzenie powyższe odnosi się w sposób wyraźny do roli motywacji edukacyjnej i terapeutycznej. Dla przejrzystości tych działań przedstawiono niektóre podstawowe definicje i przesłanki dotyczące 3 fundamentalnych składników działania w tym zakresie.

1. Pedagogika terapeutyczna

Pojęcie pedagogiki terapeutycznej osób przewlekle chorych, w tym cukrzycy, można określić za pomocą celów, jakie ma ona spełnić
a) przekazanie wiedzy, umiejętności oraz motywów psychoemocjonalnych, które umożliwiają partnerską komunikację i interakcję pacjenta i lekarza oraz skuteczniejsze leczenie cukrzycy;
b) wskazanie, że cukrzyca i jej ciągła kontrola nie stanowi drogi do katastrofy, ale odwrotnie – może się stać szansą racjonalnej przebudowy osobowości w kierunku tworzenia nowych wartości życiowych, których dotąd pacjent nie posiadał lub sobie nie uświadamiał; tworzy podstawy do samowychowania i do ukształtowania prozdrowotnego zachowania;
c) przeciwdziałanie lękowi, znużeniu, depresji, frustracji, zagubieniu sensu leczenia, zdrowia i życia przez wykształcenie twórczego podejścia do problemów związanych z cukrzycą;
d) zwiększenie psychicznej odporności pacjenta przez uświadomienie mu mechanizmów zjawisk związanych z chorobą, przysposobieniem do roli pacjenta, wyzwolenie kreatywności w stosunku do swojej osoby;
e) zbudowanie i wzmocnienie kontaktu chorego z sobą samym i z otoczeniem, nastawienia altruistycznego zamiast egoistycznego;
f) umożliwienie podejmowania także zadań ważnych z punktu widzenia społecznej roli pacjenta, osiąganie poczucia dobrej jakości życia, godności i autonomii, eliminacja dyskryminacji społecznej i autodyskryminacji.

Przez spełnienie powyższych celów lekarz może uzyskać dodatkową szansę na osiągnięcie lepszych, całościowych wyników leczenia, lepszej egzystencji przewlekle chorych, w tym osób z cukrzycą.

We wszystkich tego rodzaju działaniach potrzebny jest składnik racjonalnego, psychoemocjonalnego zaangażowania uczestników w procesie edukacyjnym to znaczy wewnętrznej i zewnętrznej motywacji. Jego budowanie powinno być zadaniem każdego, opartego na dowodach, programu edukacji terapeutycznej osób z cukrzycą.

Edukacja terapeutyczna osób z niewyleczonymi, a przez to przewlekłymi chorobami, nie może więc ograniczać się do prostego przekazu informacji. Jest to wieloskładnikowy proces wywierający pozytywny wpływ nie tylko na zasób wiedzy, ale także na umiejętność radzenia sobie z chorobą (stresem) oraz na osobowość pacjentów.

2. Motywacja terapeutyczna

Siłą napędową umożliwiającą uzyskanie pożądanych wpływów pedagogiki terapeutycznej jest motywacja. Pojęcie motywacji nawiązuje do powstawania psychoemocjonalnego stanu formującego dążenie lub wewnętrzny nakaz efektywnej realizacji zaleceń leczniczych, pracy na rzecz intensyfikacji leczenia i uzyskiwania jego celów. Motywacji towarzyszy pozytywne poczucie wartości życiowych i etycznych, zwiększenie odporności psychicznej, wzbogacenie osobowości. Jedną z dróg budowania motywacji terapeutycznej i życiowej u pacjentów jest ukazywanie znaczenia ulepszeń leczniczych dla jakości życia. Łączy się to zazwyczaj ze społeczną sytuacją pacjentów i uwarunkowaniami ekonomicznymi.

3. Wzmacnianie osobowości pacjenta do celów terapeutycznych

Osobowość można określić jako zbiór cech i mechanizmów psychicznych, które warunkują ukierunkowanie, kontrolę i spójność postępowania każdego człowieka. Ujmowano ją dawniej jako zbiór stałych cech charakteru i innych wymiarów psychologicznych, np. woli, uczuć, temperamentu. Istnieje wiele wymiarów (lub czynników) osobowości, które można ująć dwubiegunowo: np. równowaga emocjonalna – skłonność do reakcji nerwicowych; dominacja – uległość; ekspansywność – brak ekspansywności; bojaźliwość – pewność siebie; podejrzliwość – zaufanie itd. Tego rodzaju wymiary i cechy osobowości są określeniami przydatnymi w diagnostyce klinicznej zaburzeń osobowości u chorych na cukrzycę. Lekarz zawsze powinien dążyć do rozpoznania wiodących cech osobowości swojego pacjenta w celu ich wykorzystania w praktyce leczniczej. W ten sposób skuteczniej przeciwdziała lękowi, znużeniu, depresji, frustracji, zagubieniu sensu życia przez wykształcenie twórczego podejścia do problemów związanych z cukrzycą, przysposobienie do roli pacjenta, kreatywności w stosunku do swojej osoby. Ułatwia to podejmowanie zadań ważnych z punktu widzenia społecznej roli pacjenta, osiąganie poczucia dobrej jakości życia, godności i autonomii, eliminacja dyskryminacji społecznej i autodyskryminacji.